“Er zijn tegenwoordig zoveel muziekprijzen, dat ik ze bijna niet meer uit elkaar kan houden”, verzuchtte laatst iemand in mijn omgeving. Dat klopt. Maar de Edison bestaat al sinds 1960 en is daarmee de oudste van Nederland (de op een na oudste ter wereld). Én de bekendste, zo bleek deze zomer uit onderzoek van GfK in opdracht van de Edison Stichting. Ook onderscheidt de Edison zich doordat die door een vakjury wordt toegekend aan de beste muzikale producties in hun genre van het voorgaande jaar. Een prijs die door alle winnaars dan ook als eervol en prestigieus wordt omschreven. Dat was ook afgelopen maandag weer het geval bij de jaarlijkse uitre iking van de Edisons Jazz en Klassiek in het AFAS Theater in Leusden.
De kracht van muziek stond deze avond centraal. Niet alleen op het podium, maar ook in twee ‘collegezalen’, waar de bezoekers werden getrakteerd op maar liefst vier inspirerende ‘talks’. Helaas is de techniek van het klonen nog niet dusdanig ontwikkeld dat ik bij alle vier aanwezig kon zijn, dus ik koos voor de twee actueelste thema’s.
Muziek als medicijn
Pim Giel is na 30 jaar werkervaring in de zorg al 10 jaar actief als documentairemaker. Hij maakte twee films over muziek en het brein, en werkte samen met meerdere wetenschappers, muziektherapeuten en bekende artiesten. Zijn missie is om met muziek als instrument mensen te kunnen helpen die worstelen met bepaalde gezondheidsproblemen.
Giel begon met uiteen te zetten dat muziek kan zorgen voor herinnering, stemming, beweging, verbinding, vertrouwen, gedrag, contact en emoties. In de zorg heeft de inzet van muziek een opzienbarend effect op mensen met bijv. Parkinson, een hersenbloeding, autisme of vergeetachtigheid. Maar het werkt ook rustgevend op mensen die een operatie moeten ondergaan en helpt bij traumaverwerking.
Ook in het dagelijks leven heeft het luisteren naar muziek positieve effecten. Dat komt doordat het meerdere delen van de hersenen activeert en laat samenwerken. Het heeft daardoor een gunstig effect op aandacht en geheugen. Muziek beïnvloedt ook autonome functies van het zenuwstelsel, zoals ademhaling, bloeddruk en hartslag, en zorgt bovendien voor het vrijkomen van dopamine, zeg maar de enige harddrug die wij zelf aanmaken.
Is AI creatief?
Dr. Maarten Lamers is AI-wetenschapper van de Universiteit Leiden. Vanuit die achtergrond vertelde hij over generatieve kunstmatige intelligentie (AI) in relatie tot creativiteit. Dat bestaat overigens al langer dan we ons realiseren. D.N. Winkel bouwde al in 1821 het componium, een mechanisch apparaat dat bij elke draaibeurt met een ander, ter plekke gecomponeerd liedje op de proppen kwam. Een aantal jaren later zette Ada Lovelace de gedachten van Charles Babbage, de bedenker van de eerste programmeerbare machine, om in een soort computercode. Daarmee was zij de eerste programmeur ter wereld. Ze voorspelde ook dat deze machine ooit muziek zou kunnen componeren, maar dan wel volgens onze strikte regels. Verrassingen sloot ze uit.
De hedendaagse AI doet dat echter wel degelijk. Doordat het in data patronen herkent, is het een lerende machine. De verrassing zit hem in het feit dat weleens verbanden gevonden worden die we niet verwacht hadden. Wat de computer bijvoorbeeld doet, is het clusteren van gegevens die vaak vlak bij elkaar voorkomen en die in de ruimte ‘projecteren’. Daardoor krijgen die gegevens een soort coördinaten, waaruit AI de mate van gelijkenis kan afleiden. Een woord met coördinaten die lijken op die van een tijger of kat zou dus bijvoorbeeld een leeuw kunnen zijn. Voor een machine is een woord, plaatje of muziekstuk niets meer dan een rijtje getallen. En die informatie kan worden gebruikt om nieuwe dingen te genereren, zoals plaatjes, tekst of muziek.
Op basis hiervan concludeert Lamers dat AI in zekere zin creatief is. Maar hij maakt wel een onderscheid tussen ‘exploratory creativity’ (waarbij het exploreren van een bepaalde conceptuele ruimte leidt tot herkenbaarheid; bijv. de schilderijen van Bob Ross) en ‘transformational creativity’ (waarbij een verandering plaatsvindt van het ene patroon naar het andere; zoals Mondriaan die eerst herkenbare schilderijen maakte en later juist abstracte). AI begeeft zich tot nu toe vooral op het vlak van exploratory creativity. Het komt binnen de opgegeven dataset met (verrassende) resultaten. Over de vraag of machines op termijn transformatief creatief kunnen zijn, verschillen de meningen. Je zou daar namelijk ervaringen, intuïtie en emoties voor nodig hebben, en dat is aan mensen voorbehouden. Lamers weerspreekt dat echter en denkt dat AI, mits gevoed met voldoende data over onze ervaringen, intuïtie en emoties, wel degelijk buiten de conceptuele kaders kan treden. Hij snapt dat mensen dit een eng idee vinden, maar het helpt als je de nieuwe technologie probeert te begrijpen. En wie weet leidt AI wel tot heel veel mooie nieuwe kunstvormen die we nu nog niet kennen.
Opera en talent
De twee andere talks waren van Francis van Broekhuizen en Marco de Souza. Eerstgenoemde is een van de meest veelzijdige en geliefde sopranen van Nederland, die haar overtuigende zangtalent combineert met een unieke en ontwapenende podiumpersoonlijkheid. Zij vertelde met humor en enthousiasme over haar ervaringen bij de Opera.
De Souza zette in zijn talk uiteen waarom onze interpretatie van ‘talent’ een veelzijdige algemene ontwikkeling van kinderen in de weg staat. Net zoals Erik Scherder vorig jaar, hield hij een vurig pleidooi voor muziekeducatie voor ieder kind. In het bijzonder voor kinderen die opgroeien in een kansarme omgeving, of die het stempel ‘twee linkerhanden’ hebben gekregen.
Inleiding
Tijdens het diner presenteerde Sofie van den Enk de uitreiking van de Edisons. Na de opening door het Sweelinck Koperkwintet riep ze om te beginnen ‘Bas van AFAS’ (Bas van der Veldt, CEO van hoofdsponsor AFAS Software) op het podium. Gevraagd naar zijn affiniteit met de centrale genres van deze uitreiking vertelde Van der Veldt dat in zijn ouderlijk huis vroeger heel veel jazz en klassiek gedraaid werd. Net als pop overigens. Hij benadrukte de kracht van muziek en ondernemerschap, en het belang voor ondernemers om creatievelingen om je heen te verzamelen. Hij drukte de musici in de zaal op het hart om de verbinding te zoeken met bedrijven om te kijken wat je samen kunt doen. Als voorbeeld noemde hij Jan Vayne, die bijna elke dag in het restaurant van het AFAS Theater speelt.
Ook Anne de Jong, directeur van muziek- en filmbrancheorganisatie NVPI, waar de Edison Stichting een onderdeel van is, kreeg het woord. Hij vroeg aandacht voor de genres jazz en klassiek: “Jazz is de grondlegger van veel popmuziek en als we veel verder teruggaan in de tijd, is klassiek de eerste commerciële muzieksoort. De Edison Stichting wil met dit jaarlijkse podium, en de uitreiking van de belangrijkste muziekprijs van Nederland, de vele jonge musici die aan een opleiding op het conservatorium beginnen hoop blijven geven om straks te excelleren in jazz of klassiek. Jazz en klassiek maken deel uit van de heel gevarieerde en diverse muziekcultuur in Nederland. Wat ons betreft blijft dat zo.”
Eerste ronde uitreiking Edisons
Zoals gezegd is de Edison een juryprijs. De jazzjury bestond dit jaar uit voorzitter Andrew Makkinga, Angelique Houtveen, Annie van der Velden, Mischa Andriessen, Frank Bolder en Marieke Meischke. De klassieke inzendingen werden beoordeeld door Kenne Peters (voorzitter), Jet Berkhout, Joost Galema, Frederike Berntsen, Jeroen Smits en Marian van der Meer. Het betrof nationale en internationale producties die verschenen in de periode 1 mei 2022 tot 1 mei 2023.
De meeste winnaars waren begin september bekendgemaakt bij Kunststof (NPO Radio 1), Co Live! (Concertzender), Jazzism, Podium Klassiek (NPO), Luister Magazine en Classicnl. Zeven van hen kregen hun beeldje live overhandigd tijdens Edison Jazz en Klassiek, steeds ingeleid door dichter Kenny Gomes onder begeleiding van het kwartet Bebop Poetry.
Edison Nieuwkomer Jazz Nationaal
In een jaar vol veelbelovend talent koos de jury saxofonist en componist Loek van den Berg als winnaar in de categorie Nieuwkomer Jazz Nationaal. Hij vertelde dat hij al vijf jaar geleden was begonnen zijn album Wayfarer te componeren. Om het dan nu te spelen en te merken dat het bij zoveel mensen aanslaat noemde hij ‘ontzettend gaaf’. Hij bedankte de jury, zijn label ZenneZ en de muzikanten op het album.
Edison Jazzism Publieksprijs
In de prijzenkast van Eric Vloeimans stonden al zes Edisons. Daar kwam dit jaar een zevende bij, voor zijn soundtrack bij de film ‘Wild Port Of Europe’. Daarop verklankt hij op een intieme manier de natuur in de Rotterdamse haven. “Ik vond het mooi om voor de beestjes te schrijven”, zei hij daarover. “Ik heb een heleboel stukken gemaakt zonder dat ik de beelden had gezien, en mijn fantasie erop losgelaten hoe het zou klinken als bijvoorbeeld een egeltje uit zijn winterslaap ontwaakt of een bunzing achter een haas aanzit.”
Edison Nieuwkomer Klassiek Nationaal
Julija Hartig heeft er al vele decennia opzitten als violist in het Radio Filharmonisch Orkest, het ROCtet en Ludwig. Pas nu, begin vijftig, maakt ze haar debuut met het soloalbum Dark Velvet. Een laatbloeier als Beste Nieuwkomer dus. “Het is nooit te laat”, antwoordde Hartig op de opmerking van Van den Enk dat dit album precies op tijd kwam. Dit debuut smaakt voor haar dan ook zeker naar meer.
Edison Classicnl Publieksprijs
De luisteraars van Classicnl kozen Lucie Horsch als winnaar van de Publieksprijs in het klassieke genre. Op haar album Origins zocht zij naar verschillende muziekstijlen die goed zouden kunnen werken op blokfluit. Dat leverde haar de nodige twijfel op, vanwege de – in haar woorden – ‘lastige reputatie’ van het instrument. “Het wordt door velen nog steeds gezien als beginnersinstrument, of een beperkt instrument met een stoffig imago.” Onterecht, bewijst zij op haar album. Horsch gaf aan het best spannend te vinden om later op de avond met Fuse de jazznummers van Origins te gaan spelen in een zaal vol jazzmusici, maar ze bedankte het ensemble voor het vertrouwen.
Kracht van muziek
Met twee bijzondere gasten sprak Van den Enk vervolgens over de kracht van muziek: Lucine Schipper, expert in muziek en maatschappij, en Componist des Vaderlands Martin Fondse. Volgens Schipper moet muziek een vanzelfsprekende rol hebben in de maatschappij. Doordat het verbindt, kan het een grote maatschappelijke meerwaarde hebben, zeker met de huidige polarisatie. Fondse voegde daaraan toe dat, als je samen zingt, ongeacht leeftijd, beroep of cultuur, er altijd iets moois gebeurt. Je hoeft dan ook niet dezelfde taal te spreken, want muziek is iets universeels. Het prikkelt de fantasie en daar kun je niet vroeg genoeg mee beginnen. Schipper riep iedereen dan ook op om ambassadeur te zijn van het verankeren van muziek in het onderwijs. Samen spelen zorgt voor een gelijkwaardigheidsgevoel: ‘we kunnen dit samen’. Dat kan een belangrijke stimulans zijn om serieus met muziek bezig te gaan. Fondse ziet dat er erg veel muzikaal talent is, en dat dit ook nog eens vaak hele open mensen zijn, die graag contact zoeken met andere muzikanten. Van den Enk vatte het gesprek samen met een verkapt stemadvies: “Stem in elk geval op een partij die cultuur en muziek omarmt.”
Oeuvreprijzen
De enige Edisons Jazz en Klassiek die nog niet eerder bekendgemaakt waren, zijn de Oeuvreprijzen. Die worden uitgereikt aan artiesten die met hun hele repertoire, hun hele carrière, een bijzondere stempel hebben gedrukt op de muziek.
Edison Oeuvreprijs Klassiek
Deze ereprijs ging naar André Rieu, een man die al meer dan 30 jaar wereldwijd nieuwe harten verovert voor klassieke muziek. ‘Het zou zo maar kunnen dat voor veel mensen een ontdekkingstocht door het eeuwenoude oerwoud van de klassieke muziek bij hem begint’, aldus het juryrapport. Met zijn Johann Strauss Orkest brengt hij emotie en feestelijkheid in de muziek, omdat hij dat daarin miste. Hij heeft op alle wereldpodia gespeeld en enorme successen behaald. “Wat voegt een Edison daar nog aan toe?”, vroeg Van den Enk. Rieu antwoordde dat hij er zeer vereerd mee is. “Mijn eerste Edison kreeg ik in 1995. Ik ben nu 74 en ik word 140, dus wie weet wat er nog komt?”
Edison Oeuvreprijs Jazz
Volgens de jury is drummer Han Bennink voor de Nederlandse jazz en geïmproviseerde muziek van onschatbare waarde. Over wat de prijs voor hem betekent was hij, net als in al zijn andere antwoorden, stellig. “40 jaar geleden was dit absoluut niet aan de orde geweest omdat men het maar piepknormuziek vond die ik maakte. Veel van de mensen waarmee ik gewerkt heb, hebben inmiddels het leven verlaten, en ik krijg hem nu als pensionado. Zo zie ik het.”
Interview André Rieu
Na het hoofdgerecht kwam André Rieu terug op het podium om na te praten over zijn Oeuvreprijs Klassiek. Zelfs een bloemlezing uit het CV van ’s werelds bekendste Limburger is al indrukwekkend: hij brak records in hitlijsten in Australië, Japan en het Verenigd Koninkrijk, verkocht meer dan 40 miljoen albums en dvd’s, en ontving daarvoor meer dan 500x platina en 270 gouden platen. Toch gaf Rieu aan een prijs in eigen land, en een Edison in het bijzonder, het leukst en meest eervol te vinden. Waarom? “Dit heeft niet zoveel met business te maken, maar het is een waardering.”
Nederland werd al snel te klein voor de muzikale ondernemer. Hij legde uit: “Ik heb 120 mensen in vaste dienst, dus ik heb 4.000 bezoekers per avond nodig om iets te verdienen. Daarom doe ik verreweg mijn meeste optredens in het buitenland.” Hij reageerde met een anekdote op de vraag hoe hij de waardering in Nederland heeft ervaren. “Ik heb zeven jaar bij platenmaatschappijen in Hilversum geleurd om een cd op te mogen nemen. Totdat iemand naar een optreden kwam kijken en het er eindelijk van kwam. ‘Als we dan met Kerst 5.000 stuks verkocht hebben, hebben we het goed gedaan’, zei die persoon. Het was het jaar van mijn doorbraak en we verkochten vóór Kerst 250.000 albums.” Dat kwam mede doordat Rieu de walsen een eigen smaakje meegaf om ze toegankelijker te maken. Zoals hij het omschrijft: ‘het gevoel van doe mij nog een biertje’.
Hij beschouwt het contact maken met de mensen in de zaal als de kracht van muziek. “Iedereen in het publiek moet het idee hebben dat ik voor hen speel.” Voor jonge muzikanten had de self-made man het advies ‘volg je hart en werk keihard’. Over de businesskant van het vak zei hij: “Dat leren ze je niet op het conservatorium en dat vind ik best wel een fout. Achteraf zou ik zeggen: leer leerlingen voor geld te spelen, want dan studeer je heel anders. Daardoor zal het sneller gaan, en beter.”
Hoewel Rieu helemaal niet van verrassingen houdt, stond er toch eentje voor hem klaar. Zijn ‘eigen’ Salon Orkest begeleidde zijn 15-jarige protegé Emma Kok bij een bloedstollende versie van Barbara Pravi’s Voilà. Je kon een speld horen vallen en een staande ovatie van dit publiek, daar kun je mee thuiskomen. De Oeuvreprijswinnaar was niet de enige die het niet droog hield…
Tweede ronde uitreiking Edisons
Aansluitend werden opnieuw drie Edisonwinnaars in het zonnetje gezet.
Edison Jazz Vocaal Nationaal
Benjamin Herman heeft inmiddels meer dan 50 albums uitgebracht, waarmee hij drie Edisons in de wacht sleepte. Op zijn laatstverschenen cd True Love’s Flame, geïnspireerd door de films van David Lynch, werkte hij samen met zangeres Anna Serierse. Herman schonk het beeldje aan Serierse, want ‘het is Jazz Vocaal en ik kan absoluut niet zingen’.
Volgens de zangeres was alleen het maken van deze plaat al een enorme eer, en het winnen van de Edison noemde ze ‘niet normaal’. Herman bedankte alle muzikanten en technici die aan het album hebben meegewerkt, Dox Records, en Puck Rietveld, die het artwork maakte.
Edison Jazz Instrumentaal Nationaal
De inspiratie voor het album Ruins And Remains van Wolfert Brederode ligt in de 100stegedenkdag van het eind van de Eerste Wereldoorlog. Hij maakte de cd met het Matangi Quartet en percussionist Joost Lijbaart, die hij bedankte voor hun engelengeduld ‘aangezien ik er een handje van heb om op het laatst alles te veranderen, wat ook in de studio is gebeurd’. “Het is dus best heftig om met jou te werken,” concludeerde Van den Enk, “maar het heeft wel wat opgeleverd.”
Edison Neoklassiek
‘Het Kaiser Quartett levert met Empire een levendig en gevarieerd album af, niet gespeend van humor’, oordeelde de jury. ‘Dit is kwartetspel van de bovenste plank’. Verrassend op dit album zijn de bijdragen van onder anderen popzanger Jarvis Cocker (uit de band Pulp) en de Duitse singer-songwriter L’Aupaire, en de vertolking van het prachtige Alone In Kyoto van het Franse electropopduo Air.
Het kwartet noemde het winnen van de prijs een grote verrassing, omdat het al zeker vier jaar geleden is dat het voor het laatst in Nederland optrad. “Misschien is dit een teken dat we hier weer moeten gaan spelen.”
Interview Han Bennink en Martin Fondse
Voor Han Bennink is alles een instrument. Als improvisator pur sang drumt hij op stukken kaas, het schild van een schildpad, pizzadozen en soms ook op een drumstel. Hij is 81, maar voelt zich 18 en toont zich ook een kwajongen door Sofie van den Enk meermaals te complimenteren met haar mooie benen (zijn woorden).
Volgens Fondse komt de Oeuvreprijs Jazz 60 jaar te vroeg, omdat het voor Bennink nog een aanmoedigingsprijs zou zijn. In elk geval niet een stimulans om er morgen mee te stoppen. Dat beaamde de drummer volmondig, hoewel hij aangaf het nooit voor het succes te hebben gedaan. Vandaar ook dat hij altijd zijn eigen koers gevaren heeft. Toch zei hij blij te zijn dat dit na al die jaren beloond wordt, hoewel hij daardoor aan de andere kant denkt: ben ik dan niet stil blijven staan? Overigens begraaft Bennink de meeste prijzen die hij wint in zijn tuin, omdat hij ze als beeldend kunstenaar vaak foeilelijk vindt.
Naar eigen zeggen heeft hij een hekel aan namedropping, hoewel hij zich graag liet ontvallen dat hij heeft samengewerkt met o.a. Percy Sledge, Nina Simone, de Zangeres Zonder Naam en Johnny Jordaan. Toch repeteert hij bijna nooit. “Alleen tijdens de Tour de France, de Vuelta en de Giro d’Italia.” Wat zijn geheim dan is? : Mijn vrouw, mijn kinderen, mijn hond Hansje, waar ik leef, hoe ik in het leven sta, de visuele kunst die ik nog maak en de aandacht die ik nog krijg.”
De vrije geest Bennink leek het interview een aantal keren te ontregelen, maar Fondse redde het gesprek door de vorm waarop de muzikant interviews doet te vergelijken met de manier waarop hij speelt. “Het is jazz. Er gebeurt iets en daar reageert hij op. Vervolgens komt er weer een nieuwe associatie, hij neemt het initiatief en daar wordt weer op gereageerd. Zo gaat het met jazzmuziek ook.”
Ook voor Bennink was er een verrassing. Reinier Baas en Ben van Gelder traden voor hem op en de oeuvreprijswinnaar improviseerde, zittend op de grond en gebruikmakend van alles om hem heen, een drumpartij. Het verbaasde eigenlijk niemand dat hij zelf het middelpunt was van zijn eigen verrassingsoptreden. Ook hem viel een staande ovatie ten deel.
Speciale Edison
Het programma in het restaurant werd afgesloten met een uitzonderlijke Edison, die voor Bijzondere Verdiensten. Deze werd door pianist Cor Bakker uitgereikt aan ‘de belangrijkste man van deze hele avond, die ook wel Mister Edison wordt genoemd’. “Het is een man die bijna 40 jaar aan de Edison heeft meegewerkt als juryvoorzitter en begon als muzieksamensteller van Willem Duys: Imme Schade van Westrum!”
De ontvanger van het speciale beeldje herhaalde dat hij in 1979 al heel jong met Willem Duys begon te werken, en zo al vroeg met de muziekprijs in aanraking kwam. In 1983 zat hij in zijn eerste Edisonjury. Omdat hij dit jaar volgens het protocol met pensioen moest, heeft hij tot zijn spijt de 40 jaar dus net niet kunnen volmaken.
Desalniettemin besloot hij met een toezegging: “De Edison was altijd een televisieprijs en ik vind dat de publieke omroep dit niet kan laten lopen. Daar zal ik me de komende jaren dan ook voor gaan inzetten.”
Optredens winnaars
Het programma werd vervolgd in de theaterzaal. Daar speelden de aanwezige prijswinnaars de volgende stukken:
- Kaiser Quartett - N.N. & Schnell
- Loek van den Berg Quintet - Wayfarer
- Han Bennink & Joris Roelofs - improvisatie
- Julija Hartig & Reineke Broekhans - Air & Riffs
- Benjamin Herman, Thomas Pol, Jimmi Hueting, Alexander van Popta - Dumdum
- Benjamin Herman, Thomas Pol, Jimmi Hueting, Alexander van Popta, Anne Serierse - A Place I Don’t Know
- Wolfert Brederode, Matangi Quartet, Joost Lijbaart - Swallow
- Eric Vloeimans & Mark Tuinstra - Krakers in De Haven en Kwikkende Kwikstaartjes
- Lucie Horsch & Fuse – Ornithology en Tico, Tico
Dit stuk begon met een verzuchting en het eindigt Er ook mee. Toen Benjamin Herman het publiek vroeg de hand op te steken als ze zijn laatste album beluisterd hadden, was het resultaat nogal summier. “Dat is de makke van deze tijd,” aldus de saxofonist, “We komen wel naar elkaar kijken, maar weten van elkaar niet welke muziek we maken. Ik raad jullie allemaal aan om als je thuiskomt naar de albums te luisteren van de winnaars van vanavond.”
Dat zou ik graag iets breder willen trekken, omdat er ook kunstwerkjes zaten tussen de genomineerde werken die uiteindelijk niet beloond werden met een Edison. Daarom hierbij links naar een Spotify-playlist met alle genomineerden voor een Edison Jazz 2023 en een aparte Spotify-playlist met alle genomineerden voor een Edison Klassiek 2023. Veel plezier ermee!
Zoals nu al twee jaar op rij tijdens het Edisongala wordt betoogd, zou er meer aandacht moeten komen voor muziek in het onderwijs. Maar daar houdt het niet op. Ook musici en andere muziekprofessionals zijn nooit te oud om te leren.
Werner Schlosser